| Главная » Статьи » Литература » Нарты кадджытæ |
НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАР КУЫД ФÆБЫЦÆУ ЫСТЫ
| НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАР КУЫД ФÆБЫЦÆУ ЫСТЫ Нартæ сæ ныхасы бадтысты 'мæ загътой: "Хъуамæ ахæм хъазт саразæм, ахæм, æмæ нæ цауд æмæ ненарæхст сæ бон куыд базоной". Æмбырдкæнын байдыдтой сæ Хъазæнфæзмæ хохыйас дуртæ. Æмæ, ставддæр нæ вæййы, ахæм хъæдтæ. Æнæхъæн къуыри фæкуыстой афтæ. Къуырийы фæстæ Уырызмæг, Хæмыц, Бурæфæрныг, Сослан æмæ æгас Нарт сеппæт дæр æрцыдысты алырдыгæй сæ Хъазæнфæзмæ. Æрцыдысты Уастырджи – сызгъæринфестинаг, Уацилла – арвнæрынгæнæг, Фæлвæра – фосыбардуаг, Аларды – низтæфтауæг, Куырдалæгон – уæларвон зæрингуырд, Сафа – бынатыхицау, Æфсати – дауджыты зæронддæр. Тутыр – чъыссæтæуарзаг, Донбеттыртæ – доны цæрджытæ, Галæгон – дымгæйыбардуаг. Ноджы цæм кæсынмæ 'рцыдысты Хызыфидары хицау Челæхсæртæг æмæ йæ хæстæг Сайнæг-æлдар. Зæхх цæ нæ уырæдта, уыйас адæм æрымбырд и. Нартæ иу кæронæй иннæмæ рæнхъ-рæнхъ ралæууыдысты. Уыцы уæззау дуртæ зыввытластой кæрæдзимæ. Дур-иу кæй къухæй æрхауди, уый-иу хъуамæ рахызтаид йæ бынатæй. Фæхъазыдысты афтæ бирæ, æмæ фæстагмæ сæ фылдæр азгъæлди. Баззадысты ма Хæмыц, Уырызмæг, Сослан, Бурæфæрныг æмæ ма ноджы иу цалдæр. Æхсынц кæрæдзимæ дуртæ. Кæрæдзимæ-иу бахастой сæ ныхтæ, фæлæ цæ ничи састи. Дуртæ лыстæг ызмисæй ызгъæлдысты зæхмæ... Уæд иу хатт Хæмыц фæцæйкалд. Сайнæг-æлдар йæ тæккæ комкоммæ бадти 'мæ ныппыррыкласта. – Сыст æмæ фесæф, æфтыддаг цыдæр! – цæхæртæ скалдта Хæмыц фырмæстæй, – Исты мын Нартау рæгъы куынæ ацæудзынæ. Гъеуым дурыцъуппыл бадыс, халон фаджысы сæр куы бада, уый хуызæн! – Фаджыс дæр дæхæдæг, æмæ æфтыддаг дæр! – Уæдæ, нæ дыууæйæ æгуыдзæгдæр, æнæсæрæндæр чи у, уый гæбæр бæхæй фæцæуæд! – Фæуæд афтæ! – Уæдæ нæ тыхтæ бавзарæм æз æмæ ды! – Бавзарæм! Æхсæнылæгæн равзæрстой: Донбеттыр, Уастырджи 'мæ Галæгоны – æртæ лæджы. Сбадтысты сæ бæхтыл Хæмыц æмæ Сайнæг-æлдар. Æмæ кæрæдзийы ныхмæ 'рбацæуынц. Уæд Нартæ сæ хъазын фæуагътой, æмæ кæсынц. Дыууæ тыхджыны кæрæдзийыл сæхи уариты цæф ныккодтой – иу дур цæ н' ахауди йæ бæхæй. Арцæй цæ ничи басасти. Нæдæр цæ кардæй басасти исчи. Хæмыцмæ уыди иу миниуæг: йæ мæлæт уыди йæ Æрхъызыдæндагæй, æмæ- иу хæцгæ-хæцын йæ дзых гом нæ кодта. Кæрдтæй дæр цæ куы ничи састи, уæд Сайнæг-æлдар ысфæндкодта: цæй, æмæ Хæмыцы арцæй нылхъивон йæ бæхмæ, стæй йæ раппардзынæн афтæмæй. Фæлæ уый цалынмæ фæндтæ кодта, уæдмæ йын Хæмыц йе фцæгготыл фæхæст Сайнæг-æлдарæн. Иу риуыгъд æй ракодта, æмæ расхъиудта Сайнæг-æлдар йæ бæхæй. Æмæ раст, чызджытæ 'мæ устытæ кæм лæууыдысты, уыцы ран сæмбæлд. Æмæ йыл ныххудтысты адæм. Иу ус ма йæм афтæ дæр бадзырдта: – Дæуæй цæй Сайнæг-æлдар ис! Дæ тых ыл нæ цæуы æвæдздзæгæн, Хæмыцыл, æмæ дæхи устыты 'хсæн æмбæхстай. Сайнæг-æлдармæ уый хъыг куыд нæ фæкастаид! Йæ бæхыл абадт, æмæ Хæмыцы расырдта. Уæд Хæмыц фæзылди. Йæ бæхы риу Сайнæг-æлдары бæхы риумæ фæцарæзта. Æмæ атахти йæ бæхæй, æмæ та устыты 'хсæн тымбылæй сæмбæлд Сайнæг-æлдар. Уæд кæсгæ чи кодта, уыдон та ныххудтысты. Сайнæг-æлдар тынг ысмæсты 'мæ йæм бартхъирæнкодта Хæмыцмæ: – Фæлæу, ацы маст дын нæ батайдзæн! Хæмыц бахудти 'мæ загъта: – Кæмдæриддæр мæ æрæййафай, уым-иу дæ гæрзтæ ма аздах! – Лæг к' уаис, уæд ус æрхæссис, æмæ адæмы сылты фæстæ нæ хæтис! Ды та дзургæ скæн искæуыл. Къуырийы бонмæ ма-иу кæс – æз бинонтæ 'ркæндзынæн. Фæлæ ды, мæнæ гъеныр цы хуызæн дæ, раст ахæмæй баззайдзынæ. – Фендзыстæм, фендзыстæм! Кæд дæ æз дæ хъуырмæ не скæнон мастæй. Сайнæг-æлдар ныццæфтæласта йæ бæхы, æмæ йæ фидары балæууыд, æмæ йæхиуыл дуæрттæ ахгæдта. Уæд ын Уастырджи сусæгæй афтæ зæгъы Хæмыцæн: – Сайнæг-æлдар къухылхæцæгæй мæн кæндзæни. Æмæ чындзæхсæвы бон к' уа, уæд ын æз мæ цæсгом нæ равдисдзынæн йæ усагæн. Мæ уæлæдарæннымæт барæй фæсдуар ныууадздзынæн. Æмæ-иу уæд ды чындзмæ мæ номæй бацу, дæхи-иу мæ нымæты 'рбатух. Гъестæй уæд дæ хъару, æмæ – дæхæдæг! Æрæввахс и чындзæхсæвы бон. Сайнæг-æлдар чындзхæссæг акодта Челæхсæртæг, Уастырджи, Уацилла 'мæ зæдтæй дæр иуцалдæры. Ныццыдысты уазджытæ Бæргъуын-æлдармæ – сæ фысыммæ – хсæвыгон. Уастырджийæн йæ уæлæ уыд цъæххъулон уæлæдарæннымæт. Чызджытæ Сайнæг-æлдары усагæн дзырдтой: – Дæлæ цъæххъулон нымæт кæуыл ис, уый дæ къухылхæцæг у. Уастырджы йæ нымæт тыргъы бахизæны ацауыгъта, фæсдуар, æмæ хæдзармæ бахызтысты Челæхсæртæг – хистæр уазæг, Уастырджи – къухылхæцæг, Уацилла – æмдзуарджын, æмæ ма дзы зæдтæй чи уыди, уыдон дæр. Æрбадтысты. Хæрынц æмæ нуазынц. Уæд Хæмыц кæмдæр цуаны уыди. Саг амардта, æмæ 'рцыди сæхимæ. – Кæм дæ уæдæй нырмæ? – загъта йын Сатана. – Сайнæг-æлдар Нартæм хонæг æрæрвыста. Райсом чындзæхсæв кæны. Ахсæв та йæ усаджы 'ркæндзæни. Æмæ хуынды дæ кой не скодта. Хæмыц мæстæй рафыхти 'мæ загъта: – Багъæц, Сайнæг-æлдар, æз дæуæн дæ удæй ысхъаздзынæн! Стæй афарста Сатанайы: – Нарты лæгтæ ацыдысты? – Нæма, райсоммæ сæхи цæттæкæнынц. – Уæдæ макæмæн мацы зæгъ. Æз мæ чындзæхсæвы хай Сайнæг-æлдары кайыстæй дæр райсдзынæн! Араст и Хæмыц Бæргъуын-æлдармæ. Фæсæмбисбон ныххæддзæ æлдары бæстæм. Кæсы Хæмыц, æмæ иу фыййау йæ фос хизы быдыры, æмæ зары: Дилæлæ-уилæлæ, ахсæв Бæргъуын-æлдар чызг æрвиты. Дилæлæ-уилæлæ, хъусы хæйттæ 'мæ къæдзилтæ, Дилæлæ-уилæлæ, уыдон та мæнæн – ронгимæ. Хæмыц æм хæстæг бацыди, æрхызти йæ бæхæй æмæ йæ фæрсы фыййауы: – Æрдæбон цы зарæг кодтай, уый æцæгæй дæр афтæ у? – Æз мæнг ныхас никуы фæкæнын. – Куыд кæсын, афтæмæй раст лæг дæ. – Раст та цы хоныс! Фат дæр ма фæкъæдзвæййы, фæлæ мæнæн фæтасæн нæй. Ахæм раст дæн. – Цæй, цæй, нырма фатыл н' абарстай дæхи. – Уæдæ-ма мæ бавзар. – Хорз, кæд афтæ у, уæд. Дæуæн дæ хæйттæ соммæ дæр æвæрд уыдзысты. Фæлæ ма мæм байхъус. – Хъусын дæм. Дзур, дæ хорзæхæй! – Дæ дарæс мын авæр рæстæгмæ. – Цы загътай? Уый та куыд? – Цы куыд? Æз чындзæхсæвмæ дæ дарæсы ныццæудзынæн. Стæй дын хæйттæ дæр, æмæ нуæзт дæр ысхæсдзынæн уырдыгæй. Æмæ та дæхи дарæс ыскæндзынæ. – Æмæ дæ цæмæн афтæ фæнды? Дæхи дарæс цауддæр у, мыййаг? – Фæстæмæ куы раздæхон, уæд дын æй зæгъдзынæн. Мæ бæх дæр уал дæумæ уадзын, мæ фат дæр æмæ ме рдын дæр. Баивтой сæ дарæс, æмæ Хæмыц, фыййауы хызын йе фцæгыл æфтыд, афтæмæй ныццыди чындзæхсæвмæ. Сайнæг-æлдар сиахсдзыд кодта. Хæмыц æй базыдта. Фæлæ йæ уый кæцæй базыдтаид! Кæсгæ дæр æм нæ ракодта... Хæмыц иувæрсты бахызти тыргъмæ. Челæхсæртæг йæ тæккæ кувгæйæ уыд, æмæ адæм сеппæт дæр сæ хъус уымæ дардтой. Уæд Хæмыц аивтæй Уастырджийы уæлæдарæннымæт райста, йæхи дзы 'рбатыхта, æмæ чындзмæ бацыд. Дуаргæрон арфæ ракодта, стæй дын афтæ: – Мæ хоимæ уал базонгæ уон. Чызджыты зæрдæйæ уый къухылхæцæг у, æмæ йæ бауагътой мидæмæ. Чындзы цур цы чызджытæ лæууыди, уыдонæн дæр арфæ ракодта Хæмыц, стæй загъта: – Ныббарут мын – дыууæ ныхасы йын зæгъон æрмæст мæ хойæн, хибарæй. Чызджытæ æддæмæ рахызтысты. Уæд Хæмыц чындзы хыз æнцадгай систа, æмæ февдыста чындзмæ йæ Æрхъызыдæндаг... Уыйфæстæ цы 'рцыди, уый æрцыд. Рахызти уатæй Хæмыц. Уастырджийы уæлæдарæннымæт йæ бынаты сауыгъта. Хæдзармæ бацыд, æмæ фыййауæн йæ хызын хъусыхæйттæ, фысыкъæдзил, сгуытæ 'мæ хæбизджынтæй байдзагкодта. Райста ма ронджы лалым дæр йемæ, æмæ 'рбафардæг и, фыййау йæ фос кæм хызта, уырдæм. – Адон дын мæ хæйттæ æмæ мæнæ дæ дарæс дæр. Аивтой сæ дарæс, æмæ Хæмыц ысбадт йæ бæхыл. Уæд æм фыййау дзуры: – Фæлæу, фæлæу! – Цы ма дæ хъæуы? – Ау, афтæ нæ загътай, мæхи дын бацамондзынæн зæгъгæ? – Чындзхæсджытæ ауылты цæудзысты, æмæ дæ исчи мæнæй куы бафæрса, уæд-иу ын зæгъ: "Æрхъызыдæндаджы хицау фæцæуы". Стæй, чи дæн, уый дын уый зæгъдзæн. Æмæ Хæмыц Нартæм æрцыди. – Гъеуый йын цæрæнбоны маст уыдзæн уæдæ ныр Сайнæг-æлдарæн, – загъта Сатана. – Фæлæ дæ адæм куыд бауагътой? Хæмыц ын фæдфæдыл фæкодта йæ хабæрттæ, фæлæ йыл Сатана уæддæр кæронмæ нæ бауæндыд. Сайнæг-æлдар æрхаста йæ усы, æмæ стыр чындзæхсæв ныззылдта. Нартæ дæр, Хæмыцæй фæстæмæ, æртæ мыггагæй уыдысты уыцы чындзæхсæвы. Уæд Сатана мæсыджы сæрмæ ссыди. Мигъ æрынцади хохыл, æмæ Сатана скуывта: – Хуыцæутты Хуыцау, ме сфæлдисæг Хуыцау, мæ куывд дæм фехъуысæд! Кæд Сайнæг-æлдары усæн Хæмыцы бон исты баци, уæд мын æй хур йæ тынтæй равдисæд. Сатанайы куывд Хуыцауыл сæмбæлди. Æмæ хур мигъæй хохы хъæбысмæ сырх таг ауагъта. Сатана бахудти уæд, æмæ дзуры йæхинымæр: "Гъеныр мæ бауырныдта Хæмыцы лæгдзинад." Сайнæг-æлдары чындзæхсæвы адæм афтæ фæрасыг ысты, æмæ дзы, йæ хæдзармæ цæугæйæ, фæндагыл авд хатты чи нæ ахаудта, иу дæр ахæм нал баззад. Къуырийы фæстæ рабæрæг, Сайнæг-æлдары цыдæр маст кæй ис, уый. Иу изæрæй фæрсы йæ усы Сайнæг-æлдар. – Æргом мын æй зæгъ, чындзыцыд ма кæд уыддæ искæмæ мæ разæй?.. – Нæ, нæ уыддæн. – Уæдæ дæ æз хурбон куы 'рхастон, æмæ ды та къæвдабонау гомдуар куы дæ? Сайнæг-æлдары ус ныккуыдта уæд, æмæ загъта: – Мæ тæригъæд фæхæссæд мæ бафхæрæг! Чи уыди зæгъгæ йæ афарста Сайнæг-æлдар. – Хæмыц. – Æмæ кæд æрцыд, уыцы æбуалгъы хабар? – Чындзы цы бон цыддæн, уæд. – Мæнг зæгъыс. Адæм та йæ куыд бауагътой? – Йæ уæлæ мæ къухылхæцæджы нымæт ыскодта – мæ хомæ дам цæуын. Мæ цуры чи уыд, уыдон та æрвитгæ ракодта. Стæй мæ Æрхъызыдæндагæй бауадзыгкодта, æмæ ницыуал бамбæрстон мæхицæн. – Уæдæ мын цæуылнæ исты загътай ныры уонг? – Дзырд мæ айста рæстæгмæ. Сайнæг-æлдар рацæйфыхт, фæлæ йæхиуыл ныххæцыд: – Ацы хабар исчи зоны? – Ничи, мæ дыггаг мады йæддæмæ. – Уый ницы зæгъдзæн, фæлæ йæ æддагонæй исчи зоны? – Хæмыц. Æндæр ничи. – Уый дæр ницы зæгъдзæн. Фæлæ дæ фæдзæхсын – макæмæн мацы скойкæн. Хæмыцæн та ацы ми нæ батайдзæн, мæрдтæм æй барвитдзынæн. Сайнæг-æлдар уыцы мæстыйæ зилын райдыдта Хæмыцы фæдыл, фæлæ йыл никуы хæст кодта, никуы йæ ардта хибарæй. | |
| Просмотров: 342 | Комментарии: 2 | |
| Всего комментариев: 0 | |
